KINGDOM OF LESOTHO
PARLIAMENTARY DEBATES
DAILY HANSARD
OFFICIAL REPORT OF THE SENATE
7th Meeting – First Session
Eleventh Parliament
Wednesday 27th November, 2024
LENANE LA LITHO TSA NTLO EA MAHOSANA TSA PARAMENTE EA LESHOME LE MOTSO O MONG
1.Hon. Seeiso B. Seeiso | Principal Chief of Matsieng |
2. Hon. Joel A. Motšoene | Principal Chief of Leribe |
3.Hon. Sempe Gabasheane Masupha | Principal Chief of Ha ’Mamathe, Thupa-Kubu, Teya-Teyaneng le Jordan |
4.Hon. Mamolapo M. Q Majara | Principal Chief of Ha Majara |
5.Hon. Tumane Matela | Principal Chief of Makhoakhoeng |
6.Hon. Moeketsi Moletsane II | Principal Chief of Taung |
7.Hon. Lerotholi Mathealira Seeiso | Principal Chief of Mokhotlong |
8. Hon. Lerotholi L. Seeiso | Principal Chief of Likhoele |
9. Hon. Theko D. Bereng | Principal Chief of Phamong |
10.Hon. Mojela T. Makhaola | Principal Chief of Qacha’s Nek |
11.Hon. Seeiso S. H. Nkuebe | Principal Chief of Quthing |
12.Hon. Nthupi A. Bereng | Principal Chief of Rothe, Masite, Serooeng, Letšeng, Kolo Ha Mohlalefi le Thaba-Tseka Ha Ntaote |
13.Hon. K.L.K Khoabane | Principal Chief of Thaba-Bosiu |
14.Hon. Mitchel S. Maama | Principal Chief of Ha Maama |
15.Hon Moholobela M. Moholobela | Principal Chief of Matelile |
16.Hon. Bereng G. Seeiso Api | Principal Chief of Ha Ramabanta le Kubake |
17. Peete Lesaoana Peete | Principal Chief of Koeneng le Mapoteng |
18.Hon. ’Mako T.Mohale | Principal Chief of Tajane, Ha Moetsana le Ha Mohale |
19. Hon. Khoabane T. Mojela | Principal Chief of Tebang, Tšakholo le Ha Seleso |
20. Hon. Retšelisitsoe Mopeli | Principal Chief of Botha-Bothe |
21.Hon. Pontšo S. Mathealira | Principal Chief of Tsikoane, Peka le Kolbere |
22.Hon. Qeto Sekonyela | Principal Chief of Malingoaneng |
23.Hon.’Mawinnie Kanetsi | Senator |
24. Hon. Lebona Khoaele | Senator |
25. Hon. Thabiso Lebese | Senator |
26. Hon. ‘Maphakiso Lebona | Senator |
27. Hon. ’Mabataung Patricia Mokhathali | Senator |
28. Hon.Sehlooho HenryMonatsi | Senator |
29. Hon. ‘Makholu Moshoeshoe | Senator |
30. Hon. Neo Matjato Moteane | Senator |
31. Hon. Seabata Motsamai | Senator |
32. Hon.Richard Ramoeletsi | Senator |
33. Hon. Limpho Tau | Senator |
PARLIAMENT OF THE KINGDOM OF LESOTHO
SENATE CHAMBER
WEDNESDAY, 27th November 2024
The House assembled at 10:30 a.m.
(MR. VICE-PRESIDENT, in the Chair)
PRAYER
The Chaplain led the House in Prayer
ANNOUNCEMENTS FROM THE CHAIR
MR.VICE PRESIDENT: Order, Litho tse Khabane!
Ke kopa hore le ntumelle hore ke le lumelise le ho le amohela kajeno ka Laboraro. Lea hopola hore ha ele Laboraro tjena ke letsatsi la Lipotso ho Matona a Khabane, ka Litho tse Khabane tsa Ntlo ena. Le kajeno ho ntse ho tla ba joalo le hoja ke sa bone Bahlomphehi Matona a Khabane; Mohlomong ba tla kena nakong eo ke ntseng ke bala Litsebiso pele re fetela ho Item e hlahlamang.
Ke na le Litsebiso tse tharo, Litho tse Khabane, ‘me tse peli tsa tsona ke khopotso, hobane ho bohlokoa hore re le hopotse hobane ke litaba tse ileng tsa etsoa. Ke litsebiso tse ileng tsa etsoa maobane, empa tseo ho leng bohlokoa hore ke le hopotse ka tsona ho latela bohlokoa ba tsona:
- Ea pele, ke hore, Litho tse Khabane, le hopotsoa hore kajeno ka morá nako ea lijo tsa motšearere memetsoe Kopanong ea Matlo a mabeli ea Paramente moo Letona la Lichelete le Meralo le il’o teka Polelo ea Mid Term Review Expenditure. Tsena tsohle li tla etsahala Ntlong eane ea Bakhethoa ba Sechaba. Ha hoa ngoloa nako mona, feela kea tseba hore Ntlo eno e kena 2:30 p. m. So, re menngoe, Litho tse Khabane, hore re il’o ba mono ho mamela Polelo ea Mohlomphehi Letona le Khabane la Lichelete le Meralo moo a tla be a teka Mid Term Review Expenditure, hore na ka chelete eane eo le ileng la ba abela eona Selemong sena sa Lichelete na khatelo pele ke efe, le hore na moo ebang ho tla etsoa liphetoho li etsoe hokae.
That is a normal practice e etsoang ke ‘Muso selemo le selemo ka morá likhoeli tse tšeletseng o ipapisitse le hore na Makala a ‘Muso a sebelisa chelete joang. Joale ba mona ba hloloang ho e sebelisa ebe e tla nkuoa e isoe Makaleng a bonahalang a sebelisa chelete. Ke practice e tloalehileng ea ‘Muso e etsoang selemo le selemo.
- Tsebiso ea bobeli, Litho tse Khabane, ke eo le kileng la e tsebisoa maobane, empa eo re reng re le hopotse hobane le eona e bohlokoa hore hosane ka Labone la la 28 Pulungoana Kopano ea Litho tse Khabane tsa Ntlo le Mohlomphehi Tona-Kholo e ntse e tla tsoela pele mane State-House ka 01:00 p. m. Le tla hopola Litho tse Khabane hore Kopano ena e etsoa ele kopo ea lona le le Ntlo e Khabane ele moo le kopileng hore le ke le il’o kopana le Mohlomphehi Tona-Kholo ho ea seka-seka kapa ho ea tšohla litaba tse amanang le Tenth Amendment to the Constitution, eleng Sehlomathiso sena sa Leshome sa Molao oa Motheo oa naha ea Lesotho. Kopano eno e tla tsoelapele hosane mane State House ka 01:00 p. m.
- Le tla hopola, Litho tse Khabane, hore re na le Motion kapa Tlhahiso ea ho phomotsa Ntlo hosane, empa leha ho le joalo tsebiso ea boraro ke hore ka Labone la la 12 Tšitoe, 2024, re tla be re le phomolong ka nako eno re phomoletse Keresemese. Feela Tsebiso ke hore ho tla ba le Tulo e kopanetsoeng ea Matlo a Mabeli a Paramente moo teng Paramente ea Lesotho e tla be e amohela le ho tla imamella Puo ea Mongoli e Moholo oa Machaba a Kopaneng (Secretary General of the United Nations) Ntate Antonio Guterres.
Tulo e tla ba Ntlong ea Bakhethoa ka nako eo re tla e fuoa kapa re tla e tsebisoa ha ‘mamorao. Eleng hore ka nako eo re tla be re le phomolong, feela ka la 12 tsa khoeli ea bo 12, re tla lebelloa hore leha re le phomolong re tle re be teng mane Ntlong ea Bakhethoa ho ea amohela Mongoli e Moholo oa Machaba a Kopaneng le ho ea imamella Polelo eo a tla e etsetsa Matlo ana a mabeli.
Kea kholoa ke ho fella hoa litsebiso tsa kajeno.
Kea hlokomela hore ke ntse ke sa bone Matona a Khabane! Ntate Clerk o sa tsoile hore a il’o fumana hore na ebe li kentse maoto ketaneng hokae, hobane ho tseba ‘nete e salang ba tsebile hore ho na le Lipotso tseo ba tlamehang ho li araba kajeno ha ele Laboraro tjena.
Le ntle ho mono ba ea tseba hore Laboraro la beke e ‘ngoe le e ‘ngoe le haeba ba hloleha hore ba tle koano Senateng ka mabaka a bona, ba ea tseba hore ha ele Laboraro tjena ba lokela hore ba be mona ba tl’o araba Lipotso tseo re ba fileng tsona.
Honourable Monatsi, ha ke tsebe hore u na le Ntlha ea Tsamaiso, hobane ke bona feela u ntse u kokomoha, empa ha ke tsebe hore na ebe u na le Ntlha eo u batlang ho e bua?
A-e, ua ema ha u bua, Honourable!
HON. SENATOR S. H. MONATSI: Kea leboha, Ntate. Ha ke na le litaba, empa feela ke rata ho ngola ntlha ena ea la 12. Joale ke ne ke kopa pene Tafoleng mona, Ntate.
Kea leboha, Ntate Vice.
HON. SENATOR S. MOTSAMAI: Point of Order, Ntate Vice-President. Che, ke mpa ke botsetsa Morena oa ka mona taba e le boithuto, hore na nako eo re etsang determine quorum ea Ntlo is at what stage? Ke ho re e re lumellang ho kena kahar’a business, is at what stage?
Ke hore ke nka mosebetsi oo re seng re qeta ho o etsa, oo re reng re tla ‘ne re tsoele-pele ha re ntse re emetse Matona! – Quorum ea Ntlo ee e qaleha boemong bofe?
Kea leboha.
MR. VICE-PRESIDENT: Ke ne ke re kea u araba, joale kea bona hore Tafole e ne e re e nkatamele, kahoo ke ne ke re, che, ke mamele Tafole pele.
Honourable Senator Motsamai, taba ea quorum ‘na ha ke phahamisa mahlo ke bona hore, aikh’ona, litulo tsena ehlile li na le batho, ke tsoela-pele ka mosebetsi, Ntate Moruti o tsoela-pele ka thapelo. Ha a qeta ho etsa thapelo ke etsa litsebiso, empa Litho ha li ka tsa bona hore ha ho na quorum, ba tla ema ka Ntlha ea Tsamaiso, ba nthibe hore, ‘hela, re bona eka ekare ha ho na quorum’.
Ha ke tsebe hore na u n’u leka hore ha re etse quorum ha u ema ka Ntlha ea Tsamaiso, feela hee ‘na ha re kena ka Ntlong ka mona ke emela Ntate Moruti a etse thapelo, ha a qeta ho etsa thapelo ke etsa litsebiso, joale kamor’a litsebiso ho na le the core business e hlahang mona ho Order Paper, joale pele re kena litabeng tse hlahang ho Order Paper ke nahana hore ha Litho li bona eka ekare ha re etse quorum, ba ts’oanela ba eme ka Ntlha ea Tsamaiso, hore, ‘e-e, Setulo, ekare Ntlo ha e etse quorum.’
Ha ke tsebe le haeba u khotsofetse, kapa u utloa eka ekare ha kea u araba, Mohlomphehi?
HON. SENATOR S. MOTSAMAI: Ae, Ntate, kannete, che, empa ha ke re ke ne ke e tlisa to your attention, ebe Tafole eona e fihla e tla ho uena, ebe e ea u joetsa hore ehlile ha re etse quorum! Ha re etse quorum and there is a procedure ha re sa etse quorum hore re ka etsa adjourn for the next 15 minutes ka 15 minutes ho letsoe ts’epe, ho shejoe hore na batho b’a atamela, ebe rea khutla.
‘Na hantle ntho eo ke neng ke e etsa, e ne e le ho u elelloisa, Ntate – Mohlomong ke nahana hore kaha joale ke roetse likhalase, eka ‘na eaba ha ke bone hantle, empa ha ke qamakisa, ke li rola kannete ke sheba ka mahlo a ka, Ntate, ha ke bone re etsa quorum, ‘me ke ne ke nahana hore u e lemohile, Ntate, ho bona hore na ehlile re bakae. Ke hore ehlile, Ntate, ha re etse quorum, ‘me e se e le hore re latele that procedure, e hlahisoang ke ha re sa etse quorum.
MR. VICE-PRESIDENT: Honourable Senator Motsamai, ho latela Standing Order No. 3 sa Melaoana e tsamaisang Ntlo ena, kapa Melao e tsamaisang Ntlo ena, quorum e etsoa ke 25% ea Litho tsa Ntlo, ‘me 25% ea Litho tse 33 ke Litho tse robeli, empa hee, ho na le feeloane eng-eng ka nqane, ha ke tsebe le haeba ke eona, ke 8.25, haeba I am not mistaken. So 8.25 ha ke nahane – ke ‘nete hore litsebi tsa lipalo li tla fihla li re ha e qala e le ho tloha ho 5 ho ea holimo, u s’o e etsa convert kapa round-up, empa ha u e etsa round-up e tl’o etsa 8.3, e ntse e la ka tlaase ho 5. So, ke nka Litho tse robeli li etsa quorum. Che, ntle le haeba ehlile le le Ntlo lea tiisa hore quorum e etsoa ke Litho tse robong tsa Ntlo. ‘Na ke bona eka ekare ha re etsa 25%, e etsoa ke Litho tse robeli.
Tabanyana e batlang e ‘makatsa feela ke ena ea hore ebe ha re bone Litho tse Khabane Bahlomphehi Matona a Khabane le hore Ntate Clerk ha a s’o khutle ho tla re fa tlaleho hore na ho etsahalang ke’ng, hobane re ba lebelletse. E se ke ea tloha eaba tsietsi e teng, joale ha re tsebe! Re se re ts’oha joale hore e se ke ea tloha eaba ho na le moo tsietsi e leng hona teng, ebe ha rea tlaleheloa.
Ntate Deputy Clerk o ne a re a ke a fumane hore na Ntate Clerk na ebe o kopana le bothata bofe, Litho tse Khabane, re ke re eme-eme hanyenyane pele re fumane tlaleho. Ebile ka nepo ha b’a tlameha ho letsetsoa.
Litho tse Khabane, ‘na ke bona eka ekare, che, taba ea quorum leha re e fetile, but it seems not to be a problem ka lehlakoreng la rona. Feela hee boemo bona ba litaba bo ts’oenya haholo. Ke ne ke mametse seea-le-moea kapa liea-le-moea maobane, joale ke utloa hore ho fetisitsoe Sets’oants’o sa Molao, kapa ho fetisitsoe Molao ka mane ka National Assembly maobane, ka Litho tse 44, eaba tse 25 li ts’ehetsa hore Molao ono o fete, tse 19 ha li o ts’ehetse! 44! Taba ena e bolela hore ho na le phoso e leng teng, ‘me liea-le-moea tse ling li ne li hlile li bua ka taba eno, hore na hantle-ntle ho etsahalang ha eka ekare Litho ha li ee Paramenteng.
‘Na ka mona ke bona eka ekare ha re na bothata ba quorum, re ka tsoela-pele. All that we are waiting for ke Bahlomphehi Matona.
Ke ne ke re ha Tafole e ntse e re thusa hore na ho etsahala joang le mpe le ntumelle, Litho tse Khabane – kapa ka tumello ea lona re ke re phomotse Ntlo metsotso e leshome le metso e mehlano. Re tla boela re khutla, re ke re tl’o tla re utloa hore na ho etsahal’ang, ha Tafole e se e re file tlaleho hore na ho etsahal’ang ka Bahlomphehi Matona.
The House suspended at 10:55
MR VICE-PRESIDENT: Litho tse Khabane, re ile ra phomotsa Ntlo metsotso e leshome le metso e mehlano, e le hore re iphe nako le ho fa Bahlomphehi Matona a Khabane nako, re bone hore na ha ba fihle ho tla araba Lipotso tsa lona tseo li seng li ntse li le teng, tseo ba seng ba ileng ba li fuoa.
Ha ba a li fuoa feela, empa ba ile ba ‘na ba boetse ba hopotsoa ka tsona hore ho na le Lipotso ka koano, tse lokelang ho tla arabuoa kajeno.
Ka ntle ho mono, ts’ebetso ea Matlo ana a mabeli e raliloe ka tsela eo e leng ho re re ke keng eaba re botsa Lipotso ka Labobeli bekeng, hobane rea tseba ho re Labobeli ke letsatsi la Tulo ea Matona e leng Tulo ea Cabinet.
Laboraro ke letsatsi le ts’oaetsoeng Lipotso tsa Litho tsa Ntlo ena e Khabane ea Senate, ho re ba botse Bahlomphehi Matona a Khabane Lipotso.
Letsatsi la Labone, ke letsatsi le ts’oaetsoeng Litho tsa Ntlo ea Bakhethoa ba Sechaba (National Assembly), e leng hosane. K nako ea Bakhethoa ba Sechaba ho re le bona ba botse Matona a Khabane Lipotso.
E leng ho re re ralile taba ena ka boomo le ka morero hore litaba tsena li se ke tsa thulana, e le ho fa Litho tse Khabane monyetla oa hore ba fane ka lits’ebelletso Matlong ana a Mabeli ka ho lekana,ho se na e ‘ngoe e sekisetsoang.
Ka ‘nete re ntse re le koano. Re se re bile re fihlile nakong ena re sa bone Bahlomphehi Matona a Khabane ho fihla.
Re na le Moeta-Pele oa Ntlo ka mona, ea khethiloeng, ke Honourable Matjato Moteane. Re ne re lebelletse hore eena ‘moho le Honourable Richard Ramoeletsi, e le Rasephali ka lehlakoreng la ‘Muso ka Ntlong ena, re ne re lebelletse hore haeba ho na le bothata bofe kapa bofe bo teng, kapa liphetoho tse tla ba teng, e be ba re tsebisitse e le hore ha re etsa litsebiso mona e be re le tsebisitse, Litho tse Khabane, le se ke la bona ho sa tsoeloe-pele, le sa fumana tlhaloso ea letho.
Ka bomali-mabe ha re na tlhaloso ea letho ho fihlela boemong bona boo re leng ho bona, ‘me kaha Business eo re neng re e-na le eona e ne e le eno ea ho tla araba Lipotso kajeno, ebile li le ‘maloa Lipotso tseno – joale Litho tse Khabane ke tsena ha li eo ho tla araba Lipotso.
Ka ‘nete taba ena e bolela hore re tla tlameha hore re ke re il’o kopana le Moeta-Pele le Rasephali ba Ntlo ena ba ke ba re fe tlhalosetso hore na hantle-ntle ho etsahala joang!
Ke na le pelaelo ea hore le lona Litho tsa Ntlo ena e Khabane le ka ‘na la sheba ka leihlo le nchocho hore na hosane ho etsahal’ang ka Lipotso tsa Ntlo eane e Nyenyane, haele mona ka mona li sa arajoa.
Empa hee, re kopa hore re tle re kopane le Moeta-Pele oa Ntlo Mohlomphehi Matjato Moteane le Rasephali oa Ntlo ena, e leng Mohlomphehi Richard Ramoeletsi hore re tle re fumane hore na ho etsahatseng joang, le ho re na, ebe ke hoban’eng ha re sa ka ra tsebisoa ka nako, e le hore re tsebise Litho tse Khabane hore Lipotso tsa lona ha li na ho tseba ho arajoa kajeno.
Taba ena ea bosieo ba Litho tse Khabane, Bahlomphehi, e re fihlisa pheletsong ea mosebetsi oa kajeno. Ntlo e tla kopana hosane ha hora ea leshome e fetile ka metsotso e mashome a mararo hoseng.
Ke kopa hore ke le hopotse hore hosane re il’o kopana le Mohlomphehi Tona-Kholo, ka hora ea pele.
Kajeno, kamor’a tinare re ea National Assembly ho ea balloa Mid Term Budget Review.
ADJOURNMENT
There being no further Business on the Order Paper, Mr. Vice-President adjourned the House without Question put, pursuant to the Standing Order No. 16 (3).
The House was adjourned accordingly at 11:20 a.m.
.